De integratievraag: Is het alleen aan migranten?

De bron van ons integratievraagstuk

Het integratiedebat in Nederland laait vaak op als een vlam in de pan, maar deze keer lijkt er iets anders aan de hand. Na de Maccabi-rellen in Amsterdam eind 2024 was het ineens niet alleen de migrant die onder de loep werd genomen, maar de samenleving zelf. De vraag die we ons zouden moeten stellen is niet of migranten zich moeten integreren, maar of wij als samenleving überhaupt wel echt geïntegreerd zijn. Moeten we niet de focus verleggen naar onze eigen rol, en niet alleen wijzen naar de ander?

Integratie, maar voor wie?

In de afgelopen decennia hebben we integratie vooral gezien als een verantwoordelijkheid van migranten. “Ze moeten zich aanpassen, zich mengen in onze samenleving en onze cultuur aannemen.” Maar wat zegt dat over de samenleving zelf? Over de mensen die al eeuwenlang in Nederland wonen? Wat is hun rol in het integratieproces? Wanneer we kijken naar het debat rondom integratie, is het bijna altijd de migratieachtergrond die ter sprake komt, maar wat is onze verantwoordelijkheid? Onze publieke ruimte, onze scholen, onze buurten – hoe laten wij de ruimte voor diversiteit, voor de verschillende verhalen die naast het onze bestaan?

Veel wetenschappers, zoals socioloog Émile Durkheim, wijzen op het belang van ‘solidariteit’ – de onderlinge afhankelijkheid die een samenleving bij elkaar houdt. En die solidariteit is niet eenrichtingsverkeer. Het zou een wederzijdse verantwoordelijkheid moeten zijn: de samenleving moet zich net zo goed aanpassen en openstellen voor nieuwe, diverse stemmen. Maar wat gebeurt er in Nederland? We blijven als samenleving hardnekkig vasthouden aan de gedachte dat integratie iets is wat de ander moet doen. Een taak voor de nieuwkomer, maar niet voor de ‘witte Nederlander’ die de normen en waarden van de samenleving al verondersteld krijgt.

Een samenleving zonder zelfreflectie

Het debat over integratie is een uitstekend voorbeeld van hoe we als samenleving de ene groep blijven beschouwen als het probleem, en niet de dynamiek van het hele systeem. In plaats van alleen de nadruk te leggen op de verantwoordelijkheid van migranten, zou het waardevol zijn om te onderzoeken wat voor samenleving we willen zijn. Hoe gaan we om met het diverse Nederland? Hoe kijken we naar mensen die anders zijn dan wij? En vooral, welke ruimte geven we hen om bij te dragen aan ons gezamenlijke verhaal?

Het is opmerkelijk dat we de afgelopen tijd weinig horen over de verantwoordelijkheden van de bestaande samenleving zelf. Politici en beleidsmakers hebben in toenemende mate de nadruk gelegd op de culturele en religieuze waarden van migranten, wat de focus vooral richt op ‘wat niet past’. Maar misschien is het tijd om naar de samenleving te kijken en ons af te vragen: wat kunnen wij doen om te zorgen voor een samenleving die niet alleen uit één dominante cultuur bestaat?

Oproep tot verandering

Het integratiedebat heeft zich in de afgelopen jaren naar een punt toe gewerkt waar het nauwelijks meer over integratie als ‘samenlevingsvraagstuk’ gaat, maar meer over culturele controle. Wat ontbreekt, is de reflectie over hoe wij als samenleving openstaan voor die nieuwe invloeden. Het debat moet niet enkel draaien om het aanpassen van migranten, maar om hoe wij ons als samenleving ontwikkelen en omgaan met die veranderingen.

Misschien is het tijd om te stoppen met de oude opvatting van integratie. Misschien moeten we als samenleving eens in de spiegel kijken en ons realiseren dat het de verantwoordelijkheid van ons allemaal is om een inclusieve samenleving te creëren. Zo niet, dan dreigen we vast te lopen in de oude patronen van schuld en verantwoordelijkheid. Het echte debat over integratie is nog maar net begonnen.